مدرسه و تربیت شهروند علم باور

توجه ویژه مدارس و موسسات آمادگی کنکور طی دو دهه اخیر گرچه موجب افزایش سواد عمومی و ورود قابل توجهی از دانش آموزان به دانشگاه ها شده، اما از این جهت که تنها به این بعد می پردازد و از سایر ابعاد غفلت کرده، مورد انتقاد جدی است

یکی از مهم­ترین مسائلی که در جامعه امروز مغفول مانده، ارزیابی و تاثیر مدارس در تربیت شهروند مسئول، و علم باور است. مدارس ایران بیشتر از این که در اندیشه ارتقا و کمک به کل جامعه جهت همکاری بین سایر اجزا و سیستم­های جامعه باشد، بیشتر به صورت جزیره­ای عمل کرده و از ارتباط با سایر بخش­های جامعه اجتناب می­کند. به گفته «جیم ران» آموزش رسمی در عصر کنونی و در کشورهای در حال توسعه کارکرد منحصر به فردی ندارد و بسیاری از استعدادها در آموزش و بر قراری ارتباط با جامعه و بر عهده گرفتن نقش توسط نظام آموزش رسمی به حاشیه رانده می شوند. با توجه به این نکته و حضور چشمگیر موسسات و کلاسهای آموزشی برای آمادگی کنکور، می توان نتیجه گرفت که بالاترین هدف و کارکرد مدارس در ایران هموار کردن مسیر دانش­آموزان برای ورود به دانشگاه است. این درحالی­ست که نهاد مدرسه بعد از خانواده، نه تنها مسئولیت جامعه­پذیری، بلکه، مسئولیت علم باوری دانش­آموزان را نیز بر عهده دارد. گرچه علم­باوری تعابیر گسترده­ای را شامل می­شود اما مراد از آن کاربرد علم در زندگی روزمره است که در ایران ارتباطی بین مدرسه و پر کردن نقشهای مختلف اجتماعی از طریق آن به معنای واقعی دیده نمی شود.

ناهمخوانی کتب آموزشی و واقعیت

همواره روش­ها و ابزارهای متعدد رسمی و غیر رسمی، برای انتقال علم به شهروندان در جامعه وجود دارد که مدرسه به عنوان یکی از مهم­ترین این ابزارها، شناخته می شود. اما باید در نظر داشت که دانش­آموزان در ایران چه در حین تحصیل و چه در دوران پس از تحصیل، آموزه ای تجربی مبتنی بر کتب درسی را به دست نیاورده و به تبع ارتباط کمی با سایر اجزا و بخش­های جامعه تجربه می­کنند. گرچه این مهم تا حدود زیادی با عوامل دیگری نظیر خانواده، گروه همالان و شبکه­های اجتماعی مجازی و … در ارتباط است، اما مسئله اصلی محتوای کتب آموزشی است که با وجود بیشترین امکانات و پرکردن بیشترین زمان دوران نوجوانی و جوانی، همچنان در نقش اصلی خود، یعنی ایجاد حلقه رابط بین جامعه و فرد با مشکل روبروست. به گفته «هوگز» تربیت شــهروندی، دانش آموزان را در توسعه دانش، مهارتها و ارزشهای مورد نیاز برای تأمین امنیت عادلانه و سازگار با محیط زیســت و اســتعدادهای بالقوۀ آن توانا می سازد. نتایج تحقیق «فتحی واجارگاه» نشان می دهد نه تنها در برنامه های درسی اثری از تربیت شهروندی دیده نمی شود بلکه درسایر برنامه های مدارس نیز اثری از تربیت شهروند مسئول و منطبق با نیاز جامعه دیده نمی شود. این موضوع به گونه ای است که هم اکنون می توان در کتب و برنامه­های درسی تاکید بر مسئله رعایت قوانین و مقررات راهنمایی و رانندگی را مشاهده نمود، اما آن­چه در جامعه به چشم می آید بسیار متفاوت است.

پولی شدن مدارس و ارتباط نامتوازن با والدین

مسائل و مشکلات اقتصادی در سالهای اخیر موجب تغییر در کارکرد بسیاری از ارگانهای جامعه شده که مدرسه نیز به عنوان یک نهاد علمی و آموزشی از آن مستثنی نیست. افزیش نرخ رشد جمعیت در دهه اول و دوم بعد از انقلاب و ورود تعداد قابل توجه دانش آموزان به مدارس موجب شد تا سرانه فضای آموزشی و تحصیلی با کاهشی قابل توجه مواجه شود. بی تردید این افزایش جمعیت و کاهش فضای آموزشی، کمبود امکانات آموزشی را در پی دارد که خود سرآغاز مسائل و مشکلات متعددی از جمله کاهش محسوس بودجه است. همین نکته مسئولان را برای جبران این کمبود وارد رابطه با والدین دانش آموز می کند. البته این نوع رابطه از دو جهت مثبت و منفی قابل بررسی است. اول این که می تواند مسئولیت و پاسخگویی نظام آموزشی را به همراه داشته باشد که در جوامع توسعه یافته هم مورد تایید است اما از جنبه دیگر و با توجه به شرایط فرهنگی و اجتماعی میان اقشار مختلف، این امر بعضاً موجب شده تا انتظارات غیر معقولی میان خانواده ها و مدارس در نحوه آموزش و پرورش ایجاد شود. این نوع ارتباط، کارکرد نظام آموزشی را با اخلال روبرو کرده و روابط اقتدار و مشروعیت بین جامعه و مدرسه را با تهدید روبرو می کند. نتایج تحقیقات «گرجی» در خصوص پرخاشگری میان معلمان و دانش آموزان موید این مدعاست که فضای فیزیکی نامطلوب در این رخداد نقش بسزایی دارد. همچنین نتایج تحقیقات «فاطمه کریمی» استاد دانشگاه و روانشناس در مدارس رشت نشان داد که به دلیل برقراری ارتباط نامتوازن مدرسه و والدین، ۸۸ درصد دانش آموزان با معلمان وارد خشونت کلامی شده اند که این خشونت، اقتدار معلم و نظام آموزشی را زیر سوال برده است. این امر نه تنها فرد را از فضای آموزشی، بلکه از فضای پرورشی هم دور نگه داشته و تربیت شهروند مسئول و علم باور را در با چالش روبرو می کند.

 عدم ارزیابی صحیح و ارائه اطلاعات ناقص

ارزیابی عملکرد اصولاً سطح بازده افراد را برمبنای اهداف سازمانی مورد سنجش قرار می دهد و به کرات اندازه گیری شده و توجه خاصی هم به آن می شود چرا که به عقیده «مورهد و گریفین» موفقیت و شکست یک سازمان به میزان زیادی به عملکرد کارکنان و برون داد آن مربوط می شود. بدین ترتیب می توان گفت یکی از شاخص های مهم در ناکارآمدی مدارس ایران مربوط به عدم ارزیابی صحیح و متناسب از روند یادگیری دانش آموزان است. مقالات و تحقیقات متعددی در زمینه ارزیابی عملکرد مدارس در ایران منتشر شده اما آنچه در عمل اتفاق می افتد، شیوه تدریس و تربیت دانش آموزان بنابر روشهای ۵ دهه گذشته است. شاید بتوان مواردی نظیر انجام ارزیابی در زمان های نامناسب، خلاصه سازی و طبقه بندی نامناسب داده ها، انتخاب نامناسب متغیرها و شاخص های مورد ارزیابی از لحاظ کمی و کیفی و … را در ایجاد چنین رخدادی موثر دانست که در جای خود قابل توجه و مهم است. اما آنچه که از برون دادهای مدارس ایران مشخص می شود چیز دیگریست.  

مدرسه باید خود زندگی و نمونه و الگویی کوچک از جامعه باشد که در آن دانش آموزان در عرصه های مختلفی چون: حرفه، ارتباطات، مسئولیت پذیری، سیاست، فرهنگ، علم  و فناوری، خانواده و مانند آن به یادگیری بپردازند. هم اکنون آموزش و پرورش در جوامع توسعه یافته وظیفه اصلی خود را تربیت و جامعه پذیری افراد و احساس تعلق به یک کشــور می داند این در حالیست که بنابر گزارش به دست آمده از رتبه های برتر کنکور طی ۱۰ سال اخیر، غالب آنها از کشور خارج شده اند. گرچه می توان این امر را ناشی از دلایل مختلفی دانست اما آنچه مسلم است، کوتاهی نظام آموزشی ایران در تربیت شهروند علم باور و مسئول جهت خدمت به کشور است.

صد البته در نقصان این کارکرد مدرسه، نقش سرمایه­گذاری مادی موضوعی است که اغماض آن ممکن نیست، اما بایستی این نکته را نیز مدنظر داشت که علیرغم افزایش ۱۳.۹ درصدی منابع بودجه عمومی کشور به آموزش و پرورش در سال ۹۸، همچنان فاصله کارآمدی مطلوب از منظر دانش اجتماعی، در خصوص بحث علم باوری و تربیت شهروند مسئول وجود دارد که علت آن را می توان در نوع رویکرد مسئولان به مدرسه جستجو کرد.

یکی از مهم­ترین مسائلی که در جامعه امروز مغفول مانده، ارزیابی و تاثیر مدارس در تربیت شهروند مسئول، و علم باور است. مدارس ایران بیشتر از این که در اندیشه ارتقا و کمک به کل جامعه جهت همکاری بین سایر اجزا و سیستم­های جامعه باشد، بیشتر به صورت جزیره­ای عمل کرده و از ارتباط با سایر بخش­های جامعه اجتناب می­کند. به گفته «جیم ران» آموزش رسمی در عصر کنونی و در کشورهای در حال توسعه کارکرد منحصر به فردی ندارد و بسیاری از استعدادها در آموزش و بر قراری ارتباط با جامعه و بر عهده گرفتن نقش توسط نظام آموزش رسمی به حاشیه رانده می شوند. با توجه به این نکته و حضور چشمگیر موسسات و کلاسهای آموزشی برای آمادگی کنکور، می توان نتیجه گرفت که بالاترین هدف و کارکرد مدارس در ایران هموار کردن مسیر دانش­آموزان برای ورود به دانشگاه است. این درحالی­ست که نهاد مدرسه بعد از خانواده، نه تنها مسئولیت جامعه­پذیری، بلکه، مسئولیت علم باوری دانش­آموزان را نیز بر عهده دارد. گرچه علم­باوری تعابیر گسترده­ای را شامل می­شود اما مراد از آن کاربرد علم در زندگی روزمره است که در ایران ارتباطی بین مدرسه و پر کردن نقشهای مختلف اجتماعی از طریق آن به معنای واقعی دیده نمی شود.

ناهمخوانی کتب آموزشی و واقعیت

همواره روش­ها و ابزارهای متعدد رسمی و غیر رسمی، برای انتقال علم به شهروندان در جامعه وجود دارد که مدرسه به عنوان یکی از مهم­ترین این ابزارها، شناخته می شود. اما باید در نظر داشت که دانش­آموزان در ایران چه در حین تحصیل و چه در دوران پس از تحصیل، آموزه ای تجربی مبتنی بر کتب درسی را به دست نیاورده و به تبع ارتباط کمی با سایر اجزا و بخش­های جامعه تجربه می­کنند. گرچه این مهم تا حدود زیادی با عوامل دیگری نظیر خانواده، گروه همالان و شبکه­های اجتماعی مجازی و … در ارتباط است، اما مسئله اصلی محتوای کتب آموزشی است که با وجود بیشترین امکانات و پرکردن بیشترین زمان دوران نوجوانی و جوانی، همچنان در نقش اصلی خود، یعنی ایجاد حلقه رابط بین جامعه و فرد با مشکل روبروست. به گفته «هوگز» تربیت شــهروندی، دانش آموزان را در توسعه دانش، مهارتها و ارزشهای مورد نیاز برای تأمین امنیت عادلانه و سازگار با محیط زیســت و اســتعدادهای بالقوۀ آن توانا می سازد. نتایج تحقیق «فتحی واجارگاه» نشان می دهد نه تنها در برنامه های درسی اثری از تربیت شهروندی دیده نمی شود بلکه درسایر برنامه های مدارس نیز اثری از تربیت شهروند مسئول و منطبق با نیاز جامعه دیده نمی شود. این موضوع به گونه ای است که هم اکنون می توان در کتب و برنامه­های درسی تاکید بر مسئله رعایت قوانین و مقررات راهنمایی و رانندگی را مشاهده نمود، اما آن­چه در جامعه به چشم می آید بسیار متفاوت است.

پولی شدن مدارس و ارتباط نامتوازن با والدین

مسائل و مشکلات اقتصادی در سالهای اخیر موجب تغییر در کارکرد بسیاری از ارگانهای جامعه شده که مدرسه نیز به عنوان یک نهاد علمی و آموزشی از آن مستثنی نیست. افزیش نرخ رشد جمعیت در دهه اول و دوم بعد از انقلاب و ورود تعداد قابل توجه دانش آموزان به مدارس موجب شد تا سرانه فضای آموزشی و تحصیلی با کاهشی قابل توجه مواجه شود. بی تردید این افزایش جمعیت و کاهش فضای آموزشی، کمبود امکانات آموزشی را در پی دارد که خود سرآغاز مسائل و مشکلات متعددی از جمله کاهش محسوس بودجه است. همین نکته مسئولان را برای جبران این کمبود وارد رابطه با والدین دانش آموز می کند. البته این نوع رابطه از دو جهت مثبت و منفی قابل بررسی است. اول این که می تواند مسئولیت و پاسخگویی نظام آموزشی را به همراه داشته باشد که در جوامع توسعه یافته هم مورد تایید است اما از جنبه دیگر و با توجه به شرایط فرهنگی و اجتماعی میان اقشار مختلف، این امر بعضاً موجب شده تا انتظارات غیر معقولی میان خانواده ها و مدارس در نحوه آموزش و پرورش ایجاد شود. این نوع ارتباط، کارکرد نظام آموزشی را با اخلال روبرو کرده و روابط اقتدار و مشروعیت بین جامعه و مدرسه را با تهدید روبرو می کند. نتایج تحقیقات «گرجی» در خصوص پرخاشگری میان معلمان و دانش آموزان موید این مدعاست که فضای فیزیکی نامطلوب در این رخداد نقش بسزایی دارد. همچنین نتایج تحقیقات «فاطمه کریمی» استاد دانشگاه و روانشناس در مدارس رشت نشان داد که به دلیل برقراری ارتباط نامتوازن مدرسه و والدین، ۸۸ درصد دانش آموزان با معلمان وارد خشونت کلامی شده اند که این خشونت، اقتدار معلم و نظام آموزشی را زیر سوال برده است. این امر نه تنها فرد را از فضای آموزشی، بلکه از فضای پرورشی هم دور نگه داشته و تربیت شهروند مسئول و علم باور را در با چالش روبرو می کند.

 عدم ارزیابی صحیح و ارائه اطلاعات ناقص

ارزیابی عملکرد اصولاً سطح بازده افراد را برمبنای اهداف سازمانی مورد سنجش قرار می دهد و به کرات اندازه گیری شده و توجه خاصی هم به آن می شود چرا که به عقیده «مورهد و گریفین» موفقیت و شکست یک سازمان به میزان زیادی به عملکرد کارکنان و برون داد آن مربوط می شود. بدین ترتیب می توان گفت یکی از شاخص های مهم در ناکارآمدی مدارس ایران مربوط به عدم ارزیابی صحیح و متناسب از روند یادگیری دانش آموزان است. مقالات و تحقیقات متعددی در زمینه ارزیابی عملکرد مدارس در ایران منتشر شده اما آنچه در عمل اتفاق می افتد، شیوه تدریس و تربیت دانش آموزان بنابر روشهای ۵ دهه گذشته است. شاید بتوان مواردی نظیر انجام ارزیابی در زمان های نامناسب، خلاصه سازی و طبقه بندی نامناسب داده ها، انتخاب نامناسب متغیرها و شاخص های مورد ارزیابی از لحاظ کمی و کیفی و … را در ایجاد چنین رخدادی موثر دانست که در جای خود قابل توجه و مهم است. اما آنچه که از برون دادهای مدارس ایران مشخص می شود چیز دیگریست.  

مدرسه باید خود زندگی و نمونه و الگویی کوچک از جامعه باشد که در آن دانش آموزان در عرصه های مختلفی چون: حرفه، ارتباطات، مسئولیت پذیری، سیاست، فرهنگ، علم  و فناوری، خانواده و مانند آن به یادگیری بپردازند. هم اکنون آموزش و پرورش در جوامع توسعه یافته وظیفه اصلی خود را تربیت و جامعه پذیری افراد و احساس تعلق به یک کشــور می داند این در حالیست که بنابر گزارش به دست آمده از رتبه های برتر کنکور طی ۱۰ سال اخیر، غالب آنها از کشور خارج شده اند. گرچه می توان این امر را ناشی از دلایل مختلفی دانست اما آنچه مسلم است، کوتاهی نظام آموزشی ایران در تربیت شهروند علم باور و مسئول جهت خدمت به کشور است.

صد البته در نقصان این کارکرد مدرسه، نقش سرمایه­گذاری مادی موضوعی است که اغماض آن ممکن نیست، اما بایستی این نکته را نیز مدنظر داشت که علیرغم افزایش ۱۳.۹ درصدی منابع بودجه عمومی کشور به آموزش و پرورش در سال ۹۸، همچنان فاصله کارآمدی مطلوب از منظر دانش اجتماعی، در خصوص بحث علم باوری و تربیت شهروند مسئول وجود دارد که علت آن را می توان در نوع رویکرد مسئولان به مدرسه جستجو کرد.

منبع : ایرنا