جنگل‌های هیرکانی به عنوان میراثی به جامانده از ۴۰ میلیون سال پیش یکی از ارزشمندترین اکوسیستم‌های طبیعی کشور است که بعد از عصر یخبندان بخش بزرگی از آن در ایران به جای مانده است و با تلاش دولت جمهوری اسلامی ایران در یونسکو به نام کشورمان به ثبت جهانی رسیده است حال به اعتقاد مسئولان امر باید در کنار حفاظت از این عرصه‌ها، درآمدزایی هم ایجاد شود و رونق گردشگری و طبیعت‌گردی پایدار با هدف کسب درآمد برای جوامع محلی مد نظر قرار گیرد.
جنگل‌های هیرکانی با قدمتی ۴۰ میلیون ساله یکی از ارزشمندترین عرصه‌های جنگلی ایران و جهان به شمار می‌رود و از آن به عنوان موزه طبیعی یاد می‌شود، این جنگل پهن‌برگ هیرکانی به عنوان یک زیست‌بوم منحصر به فرد در جنوب دریای خزر قرار گرفته و بین کشورهای ایران و جمهوری آذربایجان مشترک است. این جنگل‌ها بعد از عصر یخبندان تقریباً از دنیا ناپدید شدند و فقط لکه‌های پراکنده‌ای از آنها باقی مانده است.
بخش کوچکی از این جنگل‌ها در اروپاست اما قسمت اصلی آنکه حدود دو میلیون هکتار است در ایران قرار دارد، همچنین یک پهنه کوچک حدود ۲۰ هزار هکتار در جمهوری آذربایجان است بنابراین می‌شود گفت پهنه‌ای که از جنگل‌های هیرکانی در ایران است در جهان، مشابه ندارد از همین رو جمهوری اسلامی ایران درصدد ثبت جهانی این جنگل ارزشمند در یونسکو به نام ایران برآمد.
البته اولین بار از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۵ جمهوری آذربایجان موضوع ثبت این جنگل‌ها را پیگیری کرد تا بخشی که در آن کشور واقع شده را در یونسکو به ثبت جهانی برساند که مورد موافقت یونسکو قرار نگرفت چون بیش از ۹۵ درصد این عرصه‌های جنگلی در ایران قرار دارد بنابراین پیشنهاد داد که دو کشور با هم کار ثبت جنگل‌های هیرکانی را انجام دهند و پرونده مشترک تهیه کنند اما بنا به دلایلی این کار مشترک انجام نشد.
مدیر ملی ثبت جنگل‌های هیرکانی در این باره به خبرنگار علمی ایرنا گفت: قانونی برای ثبت در یونسکو وجود دارد که در راستای آن کار ثبت بر اساس حروف الفبا انجام می‌شود به این ترتیب اگر کار ثبت جنگل‌های هیرکانی به صورت مشترک بین ایران و جمهوری آذربایجان انجام می‌شد ایران در ردیف دوم قرار می‌گرفت در حالی که بیشترین بخش این جنگل‌ها در ایران قرار دارد و فقط شاید یک درصد آن در آذربایجان باشد، بنابراین قبول نکردیم.
علی بالی افزود: از این رو ایران در سال ۲۰۱۷ تصمیم گرفت کار ثبت جنگل‌های هیرکانی را به صورت مستقل انجام دهد که خوشبختانه موفق به این کار شد و هفته گذشته جنگل‌های هیرکانی به نام ایران در یونسکو به ثبت جهانی رسید، حال اگر جمهوری آذربایجان بخواهد می‌تواند به ایران بپیوندند.
جنگل‌های هیرکانی زیست بوم ۲۹۶ گونه پرنده و ۹۸ گونه پستاندار است، همچنین ۱۵۰ گیاه بومی درختی و بوته‌ای (مانند شمشاد و انجیلی) نیز در آن یافت می‌شود. این جنگل‌ها بر اساس ارتفاعی که در آن واقع شده‌اند پوشش گیاهی متفاوتی دارند، از معروف‌ترین درختان این جنگل‌ها می‌توان از راش، بلوط، توسکا، نارون، زبان گنجشک و شمشاد نام برد.
بنا بر گزارش‌های اعلام شده، ایران طی چند دهه اخیر به دلایل مختلف از جمله برداشت‌های بی رویه، قاچاق، چرای بی‌رویه دام، روستاهای حاشیه جنگل، برداشت برای تهیه ذغال و استفاده‌های محلی بخش زیادی از عرصه‌های جنگلی کشور را از دست داده است. اکنون به صورت رسمی حدود ۱.۶ میلیون هکتار از جنگل‌های شمال کشور باقی مانده است که این رقم در دهه ۳۰ حدود ۳.۵ میلیون هکتار بود یعنی در این مدت حدود دو میلیون هکتار را از دست داده و از این ۱.۶ میلیون هکتار نیز نیمی مخروبه است. همچنین در مدت ۵ سال اخیر ۴ میلیون اصله درخت شمشاد — گونه اندمیک و منحصر به فرد ایران در شمال کشور از بین رفته است.
نقش جنگل‌های هیرکانی شمال کشور به عنوان یکی از بی‌نظیرترین جنگل‌های خزان‌کننده پهن‌برگ دنیا و همچنین به عنوان منبعی از ذخایر ژنتیکی کشور، اهمیت فراوانی دارد و بالی معتقد است؛ اگر ایران در زمره ۲۰ کشور برتر دنیا از لحاظ تنوع زیستی باشد، اما با توجه به اینکه در کمربند خشک و نیمه‌خشک و با میزان بارش یک سوم جهانی قرار دارد، از لحاظ میزان جنگل در زمره کشورهای با پوشش کم جنگلی (حدود ۸ درصد از مساحت کشور جنگل است) است و در این میان سهم جنگل‌های هیرکانی نیز حدود ۱.۲ درصد است بنابراین حفاظت از آنها امری الزامی است.
به محض ثبت یک اثر در فهرست جهانی یونسکو، همه اعضای کنوانسیون ۱۹۷۲ (کنوانسیون حمایت از میراث‌های فرهنگی و طبیعی) که ۱۹۱ کشور هستند و ۱۰۹۲ اثر طبیعی، فرهنگی، ترکیبی و منظر فرهنگی از ۱۶۷ کشور در فهرست آن جای گرفته است، متعهد هستند با مشارکت جهانی از آن مراقبت کنند.
اعتبار ناشی از پیوستن به کنوانسیون و داشتن محوطه‌هایی که در فهرست میراث جهانی ثبت شده‌اند، عاملی است که سبب افزایش توجه و آگاهی کشورهای عضو نسبت به حفاظت از این میراث می‌شود.
یکی از مزایای مهم پذیرش کنوانسیون، خاصه برای کشورهای در حال توسعه، دستیابی به صندوق میراث جهانی است. به منظور شناسایی، حفاظت و معرفی محوطه‌های میراث جهانی، سالانه اعتباری در اختیار کشورهای عضو قرار می‌گیرد.
همچنین در مواردی که آسیب‌های انسانی یا طبیعی به محوطه‌ها وارد می‌شود، کمک‌های فوری برای تعمیر این آسیب‌دیدگی‌ها در اختیار کشورهای عضو قرار می‌گیرد. در کنار تمام این مزایا می‌توان با برنامه‌ریزی و استفاده از پتانسیل جوامع محلی بخش گردشگری پایدار را در آن توسعه داد؛ برنامه‌ای که بنا به گفته بالی مدیر ملی ثبت جنگل‌های هیرکانی باید حتماً اجرایی شود تا هم جوامع محلی از منافع این ثبت منتفع شوند و هم در راستای آن درصدد حفاظت از این منبع درآمدی برآیند.
وی تاکید کرد: جنگل‌های شمال، برای کشور یک ثروت است و می‌توان علاوه بر حفاظت، درآمد پایداری از آن کسب کرد، از این رو کار ثبت آنها از دو سال پیش با محوریت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و با همکاری سازمان جنگل‌ها؛ مراتع و آبخیزداری، سازمان حفاظت محیط زیست و کمیسیون ملی یونسکو آغاز شد و با هدف توسعه گردشگری با استفاده از پتانسیل جوامع محلی شکل گرفت.
معاون دفتر مدیریت زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست گفت: وقتی که منافع این ثبت به جوامع محلی برسد قطعاً آنها برای حفاظت از این جنگل‌ها به عنوان منبع درآمدی خود تلاش خواهند کرد و رویکرد ما در حفاظت از این پهنه‌های جنگلی نیز همین روال است، روشی که در دنیا معمول شده و بسیار هم خوب جواب داده است.
وی درباره نحوه مدیریت و حفاظت از جنگل‌های هیرکانی بعد از ثبت جهانی توضیح داد: در پرونده‌ای که برای ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی تدوین و برای یونسکو ارسال شد، سه بخش مدیریت کوتاه‌مدت دو ساله، میان‌مدت ۵ ساله و بلندمدت ۱۰ ساله در نظر گرفته شد که تمام این برنامه‌ها با توجه به چالش‌ها و مشکلات مناطق تهیه شده‌اند تا با اقداماتی که قرار است در راستای این برنامه‌ها صورت گیرد کیفیت سایت‌ها افزایش یابد.
بالی تاکید کرد: این برنامه‌ها بر اساس چالش‌های هر سایت که با هم متفاوت هستند تهیه شده‌اند، مثلاً چالش یک سایت، وجود دام مازاد و در سایتی دیگر، نفوذ آب‌های زیرزمینی است بنابراین برنامه تهیه شده برای هر کدام از آنها متفاوت خواهد بود اما در مجموع تمام سایت‌ها در بسیاری از موارد با هم مشترک هستند.
وی گفت: ۱۲ سایت با ۱۵ پهنه برای جنگل‌های هیرکانی تعیین شده است، مثلاً پارک ملی گلستان یک سایت اصلی است اما داخل آن دو پهنه اصلی وجود دارد.
وی درباره سایت‌های تعیین‌شده در جنگل‌های هیرکانی گفت: می‌دانیم که بخش‌های زیادی از جنگل‌های شمال به دلایل مختلف تخریب شده‌اند بنابراین مناطقی که به عنوان سایت‌های میراث طبیعی جهانی انتخاب می‌شوند باید مناطق کمتر دست خورده و تقریباً بکر باشند و این به عنوان محدوده اصلی اثر در نظر گرفته می‌شود، علاوه بر محدوده اصلی، یک محدوده نیز به عنوان حریم در نظر گرفته می‌شود که مانند ضربه‌گیر مناطق اصلی عمل می‌کنند.
بالی ادامه داد: بنابراین مناطقی که دارای بهترین شرایط بودند را انتخاب کردیم اما با این حال در برخی از این سایت‌ها برخی مشکلات را داریم که در سایت‌های مختلف متفاوت است، مثلاً در سایت «خشکه‌داران» که اثر طبیعی ملی است با مشکل حضور دام مواجه هستیم و مثلاً ممکن است در یک سایت دیگر مشکل ورود زه آب‌های کشاورزی را داشته باشیم بنابراین در هر سایتی این موارد مختلف است که تمام این موارد در پرونده‌ای که به یونسکو ارسال شد گنجانده شده است و زمان اجرای آنها نیز تعیین شده، همچنین دستگاه‌های مسؤول اجرای این کار را نیز دستگاه‌های همکار نیز مشخص شده‌اند.
وی درباره تعیین تکلیف دام‌ها و یا دامسراها در برخی سایت‌ها گفت: ممکن است در برخی از این سایت‌ها تعدادی دام و یا دام‌سرا وجود داشته باشد که همچنان فعال هستند، این دامسراها چون در دل جنگل و داخل این سایت‌ها هستند باید برای آنها باید برنامه‌ریزی کنیم تا با مدیریت صحیح از مناطق زیستگاهی حساس خارج شوند، البته باید ابتدا مکانی را برای آنها در نظر بگیریم تا در آن مستقر شوند اینطور نباشد که یک طرفه از آنها بخواهیم از این سایت‌ها خارج شوند چون معیشت مردم مساله مهمی است از این رو نمی‌توانیم یک طرفه وارد عمل شویم. شاید هم برخی بخواهند دام‌های خود را بفروشند و به کار دیگری مشغول شوند دیگر خودشان مختار هستند.
معاون دفتر مدیریت زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست تاکید کرد: به هر حال کارها باید به صورت تعاملی انجام شود، قرار نیست به جامعه محلی فشاری وارد شود برای همین برنامه‌های کوتاه، میان‌مدت و بلندمدت در نظر گرفته شده است.
وی اظهار داشت: البته محدوده‌هایی را که به عنوان سایت‌های جهانی انتخاب کرده‌ایم چون باید طبق استانداردها و معیارهای جهانی حداقل تعارض را داشته باشند، کمترین تعارض و حضور دام را دارند اما ممکن است تعداد دام‌های موجود در حریم سایت‌های اصلی بیشتر باشد که برنامه ما مدیریت آنهاست تا تعداد دام‌ها را کاهش دهیم و کمترین تخریب را داشته باشیم.
بالی درباره اینکه آیا سایت‌های اصلی روستا در این طرح وجود دارد یا نه، گفت: وقتی طراحی اولیه را انجام دادیم چون تجربیات قبلی داشتیم نخواستیم بدون مشارکت جوامع محلی کاری انجام دهیم بنابراین تمام سایت‌هایی را که انتخاب کردیم با همکاری فرمانداری‌ها، مسؤولان محلی، نمایندگان مجلس و جوامع محلی بوده است، یکی از مسائل مهم ما این است که نباید سایت‌ها را بدون در نظر گرفتن جوامع محلی انتخاب کنیم بنابراین در حریم و محدوده این سایت‌ها روستایی وجود ندارد اما در کنار آنها و خارج از سایت، روستا وجود دارد که برای این روستاها هم بحث توسعه گردشگری و طبیعت‌گردی پایدار را داریم تا در کنار کسب درآمد از آن برای حفاظت از این عرصه‌های جنگلی نیز تلاش کنند.
مدیر ملی ثبت جنگل‌های هیرکانی تاکید کرد: مسئول بخش گردشگری و طبیعت‌گردی پایدار، شوراها، مسئولان و مردم محلی خواهند بود تا آنها نیز از این میراث جهانی منفعتی ببرند تا در مدیریت به ما کمک کنند، یعنی با این کار هم حفاظت صورت گیرد و هم جوامع محلی درآمدی داشته باشند، در واقع حفاظت از اهداف اصلی و درآمد از اهداف فرعی ما در این برنامه‌ریزی‌ها است تا منفعتی هم برای جوامع محلی داشته باشد، البته برنامه‌ریزی ما طوری است که مشارکت جوامع محلی واقعاً مردم محلی باشند یعنی افرادی که به نوعی ذینفع هستند تا سود به آنها برسد و در مقابل برای حفاظت تلاش کنند.
بالی تصریح کرد: حفاظت از عرصه‌های جنگلی تا حدی مهم است که حتی مقام معظم رهبری نیز در سخنان خود همواره بر آن تاکید دارند، حتی در سیاست‌های ابلاغی ایشان و برنامه ششم توسعه در راستای بحث تنفس جنگل‌ها بر این امر تاکید شده است بنابراین باید با برنامه‌ریزی علمی علاوه بر حفاظت، برای جوامع محلی درآمد به همراه داشته باشد تا برای حفاظت از این عرصه‌ها بکوشند تجربه‌ای که در بسیاری از کشورها موفق بوده است.
منبع : ایرنا
