معرفی کتابخانه بریتانیا به عنوان دنیای دانش

تنوع و گستردگی خدمات و منابع کتابخانه بریتانیا سبب گردیده که این کتابخانه به عنوان دنیای دانش شناخته شود. در مقاله حاضر، بخشهای گوناگون کتابخانه بریتانیا، خدمات، منابع و فهرستهای آن معرفی گردیده و توضیحاتی پیرامون هر کدام داده خواهد شد.

● بخشهای گوناگون سازندهٔ کتابخانه بریتانیا

۱) کتابخانه موزه بریتانیا

اساسی‌ترین بخش تشکیل دهنده کتابخانه ملی جدید، از بخشهای کتابخانه موزه بریتانیا شکل گرفته است. در سال ۱۷۵۳ بخش کتابهای چاپی موزه بریتانیا شکل گرفت که منطبق بر سال تأسیس کتابخانه موزه بریتانیاست. طی ۲۰۰ سالی که از قدمت فعالیت کتابخانه مزبور می‌گذرد، موزه بریتانیا رشد زیادی داشته و به عنوان یکی از گسترده‌ترین و مهمترین کتابخانه‌های جهان به شمار می‌رود. این کتابخانه با استفاده از امتیاز واسپاری قانونی، از تمامی انتشارات ـ اعم از چاپی، روزنامه‌ها، نقشه‌ها و موسیقی چاپی انگلستان ـ یک نسخه رایگان دریافت می‌کند. کتابخانه موزه بریتانیا شامل مجموعه‌ای غنی از کتابهای روسی است.

۲) کتابخانه دفتر ثبت اختراعات

یکی از بخشهای تشکیل دهندهٔ کتابخانه بریتانیا، کتابخانه دفتر ثبت اختراعات است. قدمت آن به سال ۱۸۵۱ برمی‌گردد که در سال مزبور مطابق با قانون اصلاًح ثبت اختراعات، باید یک نسخه به همراه اطلاعات کامل و ویژگیهای اختراعات، به نمایندگان دفتر ثبت اختراعات تحویل داده می شد. در ۱۸۵۵ کتابخانه دفتر ثبت اختراعات مشغول به فعالیت شد و در ۱۹۰۲ در «ساوت همپتون» ساختمانی معروف به Chancy Lane برای آ‌ن منظــور در نظر گــرفته شد. به علت رشد زیاد مجموعهٔ دفتر ثبت اختراعات، این کتابخانه با مشکل کمبود جا مواجه گردید.

ضرورت ایجاد یک شبکهٔ علمی و تکنولوژیکی و ساخت کتابخانه ملی علوم و تکنولوژی طی جنگ جهانی دوم محسوس شد و بحثی میان جامعهٔ علمی طی سالهای ۱۹۴۰ و ۱۹۵۰ به میان آمد که از میان مجموعه کتابخانه دفتر ثبت اختراعات و کتابخانه موزه بریتانیا، کدام مجموعه به عنوان هسته اصلی شبکه علمی و تکنولوژی شناخته گردد. گـروه تـحقیق Working Party با ارائـه پیشـنهاد خود مبتنی بر اینکه کتابخانه ملی علوم و تکنولوژی براساس مجموعه هردو کتابخانه شکل گیرد، مشکل مزبور را حل کرد. بنابراین، تاریخ تأسیس کتابخانه ملی علوم و اختراعات به سال ۱۹۶۲ برمی‌گردد.

۳) کتابخانه ملی مرکزی

کتابخانه ملی مرکزی (NCL) و کتابخانه امانت علوم و تکنولوژی (NLIST) از بخشهای دیگر تشکیل دهندهٔ کتابخانه بریتانیا به شمار می‌روند. کتابخانه ملی مرکزی در ۱۹۱۶ شروع به فعالیت نمود و محل آن در لندن بود و کتابخانه امانت علوم و تکنولوژی در ۱۹۶۱ در بوستون اسپا فعالیت خود را آغاز کرد و سپس در ۱۹۷۳ دو کتابخانه مزبور در هم ادغام گردیدند.

کتابخانه ملی امانت در ۱۹۸۵ به مرکز تهیهٔ مدارک کتابخانه بریتانیا تغییر نام داد، زیرا بیشترین درخواستها شامل درخواست تهیه کپی مقالات بود.

امروزه، علاوه بر استفاده‌کنندگان قدیمی انگلستان و کتابداران، در سطح بین‌المللی به کاربران تجاری، بازرگانی، حرفه‌ای نیز خدمات ارائه می‌شود. دسترسی مستقیم به مقدمات تدارک اطلاعات، از طریق شبکه جهانی وب انجام می‌شود.

مجموعه فعلی شامل ۲۶۰۰۰۰ جلد، حدود ۳ میلیون نسخه کتاب، ۰۰/۵۰۰ نسخه گزارشهای کنفرانسها، ۵ میلیون نسخه گزارش علمی است و روز به روز رشد مجموعه به صورت چشمگیر افزایش می‌یابد.

۴) سازمانهای دیگر تشکیل دهنده کتابخانه بریتانیا

سازمان کتابشناسی ملی (BNB) و دفتر اطلاعات علمی و فنی (OSTI) در سال ۱۹۷۴ به کتابخانه بریتانیا ملحق شدند. سازمان کتابشناسی ملی (BNB) در ۱۹۵۰ شروع به فعالیت کرد. وظیفه اصلی این سازمان، تهیه فهرست انتشارات بریتانیا به شکل هفتگی و انتشار آن، همچنین ایجاد سیستم رایانه‌ای جهت کنترل اطلاعات کتابشناختی و مرتب کردن آنها به منظور استفاده کتابخانه‌های دیگر بود.

دفتر اطلاعات علمی و فنّی (OSTI) پس از تجزیه از بخش علوم و آموزش، به بخش توسعه و تحقیقات پیوست. وظیفه این دفتر، تأمین منابع اطلاعاتی شورای کتابخانه‌ها و آرشیو است. انتقال اسناد و کتابخانه دفتر هند در ۱۹۸۲ از کشورهای مشترک المنافع به بریتانیا صورت گرفت که شامل آرشیو کامل هند و بریتانیا از سال ۱۶۰۰ ـ که تاریخ تأسیس کمپانی هند شرقی است ـ تا زمان استقلال آن می‌باشد.

● هدف کتابخانه بریتانیا

دسترسی همگانی به اطلاعات و میراث فرهنگی، علمی و معنوی بدون محدودیت زمانی و مکانی، هدف کتابخانهٔ بریتانیاست.

● مجموعهٔ کتابخانه بریتانیا

یکی از مهمترین و بزرگترین کتابخانه‌های جهان که به عنوان کتابخانه ملی انگلستان نیز شناخته می‌شود، کتابخانه بریتانیاست. طبق قانون واسپاری، کتابخانه بریتانیا از تمام انتشارات انگلستان و ایرلند یک نسخه دریافت می‌کند. مجموعه این کتابخانه مهم دنیا شامل حدود ۱۵۰ میلیون مواد کتابخانه‌ای و بیش از ۴۰۰ زبان در دنیاست. مطابق با آمارهای ارائه شده، سالانه حدود ۳ میلیون مواد جدید به مجموعه قبلی کتابخانه اضافه می‌گردد و فراهم‌آوری و گرد‌آوری نسخ خطی، روزنامه‌ها، مجله‌ها، عکسها، نوشته‌های موسیقی و پروانه‌های ثبت اختراع در آن صورت می‌گیرد. آرشیو ملی صدای این کتابخانه شامل نوارهای صوتی قدیم و جدیدترین رسانه‌های موسیقی و دیسک است. وجود ۸ میلیون مهر مهم در این کتابخانه، عظمت آن را نشان می‌دهد. تعداد استفاده‌کنندگان این کتابخانه به طور روزانه ۱۶ هزار نفر می‌باشد. سالانه ۶ میلیون جستجو از فهرستهای پیوسته کتابخانه انجام شده و ۰۰۰/۵۰۰ نفر از قرائت‌خانه آن دیدن می‌کنند.

این کتابخانه حدود ۳۰۰ هزار نسخه خطی، ۴۷ میلیون پروانه ثبت اختراع و ۴ میلیون نقشه دارد و به گروه وسیعی از مراجعان و صنعتگران حرفه‌ای، متخصصان، دانشجویان تا استادان انگلستان و سراسر جهان خدمات ارائه می‌دهد.

مجموعه گنجینه این کتابخانه بی‌همتاست و بیش از ۱۸ میلیون مواد گوناگون و متنوع را شامل می‌شود که این مواد در طی سه دوره هزار ساله، از قاره‌های گوناگون در جهان جمع‌آوری شده‌اند. تنوع و وسعت از خصوصیات این مجموعه است، به نحوی که شامل کتب چاپی، نسخ خطی، موسیقی، عکس، مهر، کتب صحافی شده، نوارهای صوتی و نقشه می‌باشد که هر کدام به نوبهٔ خود در زمینه‌های تاریخی، صنعتی و هنر‌ی‌ ارزش فراوانی دارند.

● خط‌مشی کتابخانه

تعیین خط‌مشی کتابخانه بریتانیا بر عهده هیئت امنا و گروه اجرایی ارشد کتابخانه و شامل موارد زیر است:

▪ قانون خدمات و خط‌مشی کتابخانه بریتانیا

مجموعه و مواد کتابخانه بریتانیا جزو غنی‌ترین مجموعه‌های جهان است و از نظر گستردگی و کیفیت ارائه خدمات، بی‌نظیر است. این کتابخانه شامل ۱۶ قرائت‌خانه و سالن مطالعه با ۵۰۰ هزار بازدید کننده از کتابخانه در طی یک سال و افزایش ۳ میلیونی مواد به صورت سالانه به مجموعه می‌باشد. از جمله فعالیتهای مفید در این کتابخانه، برنامه‌های متنوع آموزشی و انتشارات را می‌توان نام برد.

استفاده‌کنندگان از خدمات کتابخانه به دو دسته تقسیم می‌شوند: نخست، گروهی که به طور جاری از خدمات کتابخانه استفاده می‌کنند، دوم کسانی که در آینده از این کتابخانه استفاده خواهند کرد. تمامی تلاش کتابخانه در جهت این است که بین این دو گروه توازن برقرار کند. قانون خدمات کتابخانه انعکاسی از سطوح خدماتی است که استفاده‌کنندگان از کتابخانه انتظار دارند. کتابخانه سعی دارد ضمن مشورت با استفاده‌کنندگان و نظارت و اصلاح خدمات، کیفیت خدمات را روز به روز بهبود بخشد. در این زمینه، استانداردهای خاصی در هر زمینه خدماتی در نظر گرفته شده است؛ از جمله، کتابدار موظف است مؤدبانه و متواضع و حرفه‌ای با استفاده‌کننده ارتباط برقرار و از پیشنهادها و نظرهای آنان استفاده کند.

▪ مجموعه کتابخانه و خط‌مشی مربوط

پایه‌های موفقیت کتابخانه بریتانیا به عنوان کتابخانه ملی، به دلیل اندازه، عمق و کیفیت مجموعه آن است. روشن است که هیچ کتابخانه‌ای نمی‌تواند مجموعه‌ای جامع از جهان را تحت پوشش خود درآورد. سیاستهای کتابخانه بریتانیا نیز جمع‌آوری گسترده و عمیق مجموعه‌ها و منابع گوناگون است. سیاستهای مجموعه‌سازی کتابخانه، انعکاسی از نقش و وظیفه کتابدار به عنوان اولین سمبل و آخرین راه حل است. آخرین راه حل برای افرادی که اولین محل دسترسی آنها به اطلاعات، محل کار، کتابخانه عمومی و دانشگاه محل تحصیل است و اولین سمبل در جایی که کتابخانه تنها منبع مناسب و مفید برای نیازهای کاربر است.

کتابخانه بریتانیا به عنوان آرشیو ملی و بر طبق نظام واسپاری قانونی، مسئول همکاری با کتابخانه‌های دیگری است که مشمول این قانون بوده و ضامن ثبت و نگهداری انتشارات انگلستان و ایرلند در تمامی زمینه‌های موضوعی به شمار می‌رود.

به علاوه، کتابخانه موظف است موارد زیر را نیز در مجموعه خود فراهم آورد:

الف) پوشش جامع کتابهای پژوهشی انگلیسی زبان در هر جا که منتشر شوند.

ب) پوشش جامع پیایندهای پژوهشی در هر جا منتشر شوند.

ج) پوشش جامع کتب مهم تاریخی و فرهنگی به زبانهای اروپایی.

دسترسی به مجموعه‌های ملی ـ پژوهشی به شکل چاپی از فرانسه، آلمان و هلند (اروپای غربی) به سهولت ممکن است. در زمینه منابع مربوط به کشورهای دیگر، این کتابخانه تلاش می‌کند حداکثر منابع را فراهم کند که شامل موارد زیر می‌باشد:

الف) پوشش جامع روزنامه‌های ملی جهان

ب) پوشش جامع اختراعات جهان و پروانه‌های ثبت اختراع در انگلستان، آمریکا و اروپا

ج) پوشش جامع ادبیات پژوهشی کنفرانسهای جهانی به تمام زبانها و در تمام زمینه‌های موضوعی

د) پوشش جامع موسیقی چاپی بخصوص در انگلستان

هـ) پوشش جامع مواد جغرافیایی جهان

و) پوشش جامع نوارهای صوتی منتشر شده

ز) پوشش جامع ادبیات تحقیقی بی نام در تمام زمینه‌هایی که در خارج انگلستان منتشر شده‌اند.

کتابخانه مزبور شامل نسخ خطی کشورهای غربی است. بیشترین اولویت در گردآوری، به نسخه‌هایی داده می‌شوند که دارای ارزش پایدار در میراث ملی باشند. هیئت امنای این کتابخانه در تلاشند نظام واسپاری قانونی را گسترش دهند تا مدارک الکترونیکی، سمعی و بصری و چند رسانه‌ای را نیز شامل شده، کتابخانه بریتانیا، به مرکز جهانی انتقال و ذخیره متون علمی و پژوهشی به صورت دیجیتالی تبدیل شود.

▪ برچسب زنی و شماره گذاری

به منظور دسترسی آسان به مجموعه‌های علوم انسانی لندن، عمل برچسب زنی و شماره گذاری صورت می‌گیرد. سالانه پیایندها و تک نگاشتهایی که به کتابخانه می‌رسند، شماره گذاری می‌شوند. هر یک از آنها نیازمند یک برچسب هستند تا فقط یک توصیفگر داشته باشند. از شماره‌ها در ساخت عنصر اصلی محل کتاب در برنامه ذخیره‌سازی استفاده می‌شود. شماره‌های مذکور کارکنان را در یافتن و بازیابی مدرک مورد نیاز یاری داده و یا به منظور تشخیص اینکه مدرک در کدام قرائت‌خانه مورد نیاز و درخواست است، استفاده می‌شوند. شماره‌زنی را می‌توان یکی از فعالیتهایی دانست که در موفقیت کتابخانه نقشی اساسی دارد و به عنوان جزئی از فعالیتهای پردازشی در جنب مجموعه‌سازی و فراهم آوری به شمار می‌رود، زیرا در قرائت‌خانه‌ها حدوداً دو هزار مدرک به صورت هفتگی در گردش است و هر اشتباهی موجب گم شدن کتابها خواهد شد.

▪ بخش تهیه مدرک لندن (LDSU)

دسترسی از راه دور کاربران به مجموعه علوم انسانی لندن، از طریق بخش مذکور صورت می‌گیرد. میزان تقاضا در این بخش ۵۰۰ درخواست در هفته است و کتابخانه تنها توان پاسخگویی به درخواستهایی را دارد که از سوی مرکز تهیه مدرک ارسال شده باشند. بیشترین تلاشها بر این مبناست که سریع به درخواستها پاسخ داده شود. اگر بخش مذکور بنا به دلایلی مثلاً آسیب‌پذیر یا شکننده بودن مدرک یا هر دلیل دیگری، نتواند مدرک مورد نظر را تهیه کند، بلافاصله به مرکز تهیه مدرک کتابخانه بریتانیا اطلاع می‌دهد.

● گستره دیجیتالی سازی مجموعه کتابخانه بریتانیا

کتابخانه بریتانیا درصدد است با حداکثر تلاش ممکن تمامی موادی را که از اول به فرم غیر دیجیتالی تولید شده‌اند ـ شامل نسخه‌های خطی، مواد چاپی، عکسها، نمودارها و نوارها ـ به شکل دیجیتالی درآورد.

▪ موادی که احتمالاً در کتابخانه مزبور به شکل دیجیتالی در خواهند آمد، عبارتند از:

الف) مواد متعلق به خود کتابخانه بریتانیا

ب) موادی که مطابق واسپاری قانونی به کتابخانه بریتانیا می‌رسد

ج) مواد متعلق به شرکتهای تجاری کتابخانه بریتانیا

د) مواد متعلق به شرکتهای همکار با کتابخانه بریتانیا.

▪ کتابخانه بریتانیا به دنبال این است که خط‌مشی خود را با استراتژی بین‌المللی که به‌دنبال اهداف زیر است، ترکیب کند:

۱) افزایش دسترسی به مجموعه‌های با اهمیت از نظر کمّی و کیفی توسط جوامع مهم علمی

۲) خودداری از تکرار غیرضروری دیجیتالی کردن مواد خاص

۳) خودداری از تکرار نمایه سازی و فهرست نویسی

۴) تفکیک مسؤولیت کتابخانه‌های داوطلب در دیجیتالی سازی مواد ویژه

۵) استفاده از فناوریهای ذخیره‌سازی داده در سطح گسترده از طریق مشارکت و همکاری با مؤسسات، جهت کم کردن هزینه‌های بلندمدت.

مسعود بهمن آبادی

سـیما رهـایی۱

منابع

ـ کتابخانه بریتانیا (۱۳۵۳). نامه انجمن کتابداران ایران، دوره ۷، شماره ۱، بهار ۱۳۵۳، صص ۳۸-۷۴.

ـ گلچین (۱۳۷۲)، رشد تکنولوژی آموزشی، دوره ۱۰، شماره ۱، مهر ۱۳۷۲، ص۴۶.

ـ معـرفی جهت‌های نوین استراتژیک کتابخانه بریتانیا (۱۳۸۰). اتفاق، دوره ۱، شماره ۶، تیر ۱۳۸۰، صص ۱-۲.

ـ معرفی طرح ایجاد کتابخانه اروپایی واحد (۱۳۸۰) اتفاق، دوره ۱، شماره ۷، مرداد ۱۳۸۰، صص ۱-۲.

ـ مهدوی، شهرزاد (۱۳۷۴). ساخت کتابخانه جدید بریتانیا، آبادی، دوره ۵،