کودکان را چگونه کتابخوان کنیم؟
توسعه فرهنگ مطالعه و کتابخوانی با هدف جذب فراگیر مخاطب به ویژه کودکان، نوجوانان و جوانان یکی از موارد سند چشم‌انداز نهاد کتابخانه‌های عمومی در افق ایران ۱۴۰۴ است اما سوال اینجاست ایران با ۱۸ دقیقه سرانه مطالعه در هفته، آیا می‌تواند در بازه زمانی دو سال مانده به ۱۴۰۴، به این مهم دست یابد؟
افزایش سرانه مطالعه در بین کودکان و نوجوانان شاید سرمایه‌گذاری بلندمدتی برای بهبود وضعیت نابسامان مطالعه در کشور باشد اما اگر نگاهی به خانواده، آشنایان و اطراف خود بیندازیم کودکان بسیاری مشتری پرو پا قرص اسباب‌بازی فروشی‌ها هستند و کتابفروشی‌ها و کتابخانه‌ها بسیاری خالی است. اسباب‌بازی برای آن کودک جذابیت ایجاد کرده است اما کتاب نتوانسته چنین جذابیتی ایجاد کند. اینکه هنگام هدیه دادن یا هدیه گرفتن هر چیزی را به کتاب ترجیح دادیم، اینکه از سبد اقتصادی خانواده ریالی برای مطالعه هزینه نمی‌شود، اینکه والدین خانواده از اهمیت مطالعه آگاه نیستند سبب می‌شود کودکی به دور از خلاقیت، اعتماد به نفس و با کوله‌باری از هزاران چالش در بیان خواسته و نیازهایش به صورت کلامی یا نوشتاری به آینده جامعه‌مان تحویل دهیم.
یک مدرس حوزه و دانشگاه به اهمیت کتاب و کتابخوانی اشاره و مطرح کرد: کتابخوانی یکی از مهمترین روش‌های افزایش توانمندی در کودکان و نوجوانان است؛ خواندن کتاب بر شخصیت آینده کودک تأثیر مستقیم دارد چرا که مهارت‌های زندگی را افزایش داده و علاقه به یادگیری را ایجاد می‌کند.
زهرا زارع در گفت‌وگو با ایسنا، کتابخوانی را تمرینی برای کسب مهارت‌های زندگی و اجتماعی دانست و اظهار کرد: کتابخوانی سبب تقویت مهارت گفت‌وگو با دیگران برای خوب گوش کردن، احترام گذاشتن به دیگران، افزایش گنجینه‌های واژگانی، شعر، ضرب‌المثل، تقویت تخیل و نیروی ابتکار، کنجکاوی، تمرکز و اعتماد به نفس می‌شود.
بلندخوانی در سنین پایین؛ راهی برای افزایش مهارت‌های ارتباط کلامی
زارع با تأکید بر اهمیت مطالعه کتاب برای کسب موفقیت در زندگی، کتابخوانی را یک سرگرمی تأمل برانگیز خواند و افزود: مهارت در خواندن تا ۹ سالگی عامل اصلی موفقیت کودک در آینده بوده و مسیری برای یادگیری است.
به گفته این مدرس حوزه و دانشگاه، پیش از آن که کودکان بتوانند بخوانند، مهم است که از همان آغاز، عشق به خواندن کتاب را در آنها پرورش دهیم؛ بلندخوانی برای کودکان در سنین پایین راهی برای افزایش مهارت‌های ارتباط کلامی میان والدین و کودک است.
وی اظهار کرد: خواندن کتاب سطح واژگانی را در کودکان افزایش می‌دهد و آنها را با انواع جمله‌سازی‌ها، سبک‌های نوشتاری و روش‌های بیان آشنا می کند ضمن آن که درک مطلب را در کودکان افزایش می‌دهد.
زارع، افزایش دانایی و همدلی را از جمله فواید کتابخوانی در کودکان برشمرد و تأکید کرد: خواندن کتاب، کودک و نوجوان را با فرهنگ‌ها، ایده‌ها و عقاید مختلف آشنا می‌کند و در موضوعاتی که علاقه دارد بیشتر کاوش خواهد کرد.
کتابخوانی تفکر انتقادی را در کودک تحریک می‌کند
وی با بیان اینکه مطالعه، شناخت کودک از محیط اطرافش را بالا برده و به رشد شناختی او کمک می‌کند، گفت: کتاب بهترین شکل سرگرمی برای همگان و به‌ویژه منبع مهم یادگیری در کودکان است چرا که سبب فعال کردن ذهن کودک شده و تفکر انتقادی را در او تحریک می‌کند و می‌تواند نظرات خود را درباره آنچه خوانده است، ارائه دهد.
این مدرس دانشگاه تمرکز و حواس جمع را از مهارت‌های خواندن به ویژه بلند خواندن دانست و افزود: کتابخوانی مدام ذهن و بدن کودک را آرام می‌کند و می‌تواند در یک زمان مشخص روی یک کار تمرکز کند.
به گفته وی، خواندن کتاب در کودکی تأثیر پایداری در موفقیت کودک در دوران تحصیل و زندگی دارد، کودکان هنگام خواندن یک داستان با به‌کارگیری خلاقیت و تخیل، تصویری از درکشان در ذهن ترسیم می‌کنند و می‌توانند ادامه داستان را حدس بزنند و یا داستانی مشابه آن به وجود آورند.
قصه‌گویی و کتابخوانی هنگام خوابیدن کودکان مؤثر است
زارع با تأکید بر اینکه بهتر است از همان آغاز کودکی کتابخوانی را آغاز کنیم، گفت: قصه‌گویی و کتابخوانی هنگام خوابیدن کودکان، استفاده از کتاب‌های صوتی و قصه‌های رادیو در سنین بالاتر برای کودکان بسیار مؤثر است.
این دبیر بازنشسته ادبیات تصریح کرد: بهتر است موضوعات مختلفی از جمله موضوعات علمی مانند زندگی جانوران، زنبورعسل، مورچه، گیاهان، درختان، جنگل‌ها، کوه‌ها، دریاها، فواید میوه‌ها و غذاها، داستان‌های تاریخی، علمی، مذهبی، خواندن نامه‌های تاریخی، زندگی شخصیت‌های علمی و دینی و هر موضوعی که سطح علمی، عاطفی و فکری کودک را افزایش دهد، برای مطالعه کودک انتخاب شود.
کتاب کودک باید پر از تصاویر و رنگ‌های شاد باشد
وی با تأکید بر اینکه کتاب کودک باید پر از تصاویر و رنگ‌های شاد باشد، محتوای خلاقانه داشته و خواندن آن برای کودک جذاب باشد، گفت: تقسیم‌بندی کتاب باید به گونه ای باشد که خواندن کتاب را برای کودک آسان کند.
زارع با بیان اینکه داستان‌ها باید محتوای آموزشی داشته باشند، خاطرنشان کرد: کتاب‌ها باید شخصیت‌هایی داشته باشند که بتوانند در شرایط سخت درست تصمیم‌گیری کرده و پایان خوشی داشته باشند.
کتابخانه‌ها لیستی از کتاب‌های مخصوص کودکان تهیه کنند
وی پیشنهاد کرد: کتابخانه‌ها لیستی از کتاب‌های ویژه کودکان در رده سنی پیش‌دبستانی، دبستان و دبیرستان تهیه کرده و در اختیار اعضاء قرار دهند.
این دکتری زبان‌شناسی، به نقش الگو برای کتابخوان کردن کودک و نوجوان اشاره و بیان کرد: بهترین الگو پدر، مادر، مربیان و معلمان هستند؛ دلبستگی به مطالعه کتاب را باید از خودمان آغاز کنیم و کتاب باید مانند تمام لوازم و اسباب دیگر وارد زندگی ما شود. به کودکان کتاب هدیه کنیم و به آنها پیشنهاد دهیم به دوستان خود کتاب هدیه کنند.
به گفته وی، کتاب‌ها را باید در دسترس کودکان قرار دهیم، آنها را عضو کتابخانه کرده و به کتابفروشی‌ها ببریم تا خودشان کتاب انتخاب کنند و بخرند، خرید کتاب را به کودکان خود آموزش دهیم و آنها را به نمایشگاه‌های کتاب به ویژه نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران ببریم.
وی با تأکید بر لزوم ایجاد یک کتابخانه کوچک در منزل بیان کرد: برای کودکان باشگاه کتابخوانی ایجاد کرده و دورهمی کتابخوانی در کتابخانه‌ها برگزار کنیم. ماهانه مبلغی را برای خرید کتاب کنار بگذاریم و خرید کتاب جزو برنامه‌های زندگیمان باشد و نتیجه و خلاصه کتاب خوانده شده را از فرزندانمان بخواهیم.
هر معلمی حداقل یک کتاب در طول هفته با خود به کلاس ببرد
زارع با بیان اینکه پرورش علاقمندی به مطالعه در کودکان بزرگترین هدیه‌ای است که می‌توانیم به آنها دهیم، گفت: به طور قطع نخستین نقش سازنده در پرورش روحیه مطالعه و کتابخوانی در کودکان را خانواده بر عهده دارد و باید در این زمینه سرمایه‌گذاری کند.
به گفته وی، پس از خانواده، مدرسه مهمترین نقش تربیتی و آموزشی را بر عهده دارد؛ در مدرسه مربیان و معلمان باید توجه خاصی به فرهنگی مطالعه و کتابخوانی داشته باشند، هر معلمی حداقل یک کتاب در طول هفته با خود به کلاس ببرد و به دانش‌آموزان معرفی کند.
این دبیر بازنشسته ادبیات ادامه داد: هر کلاسی یک کتابخانه کوچک داشته باشد و کتاب‌های علمی و آموزشی مناسب تهیه کرده و فرهنگ اهدای کتاب به کتابخانه کلاس را در دانش‌آموزان تقویت کنیم.
زارع به اهمیت معرفی کتاب در مناسبت‌های مختلف و استفاده از کتاب به عنوان جایزه برای دانش‌آموزان اشاره و تصریح کرد: مسئولان و دستگاه‌های دولتی برای افزایش سطح فرهنگ جامعه شهری و روستایی نمایشگاه‌های کتاب با تخفیفات ویژه برپا کرده و کتابفروشی‌ها را تقویت کنند همچنین می‌توانند از کتابخانه‌های سیار استفاده کرده و در سطح شهر تابلوهای معرفی کتاب داشته باشند و در مراسم‌ها و همایش‌ها از کتاب به عنوان هدیه بهره ببرند.
وی یادآور شد: البته این فعالیت‌ها نباید مختص به هفته کتاب و کتابخوانی باشد بلکه باید در تمام طول سال برای مطالعه و کتابخوانی برنامه داشته باشیم و با سرمایه‌گذاری، کتاب و کتابخوانی را از غربت خارج کنیم.
خانواده نخستین مکانی است که می‌تواند یک کودک را کتابخوان کند
یک شاعر و نویسنده حوزه کودک و نوجوان نیز در گفت‌وگو با ایسنا، مطرح کرد: خانواده نخستین مکانی است که کودک در آن قرار می‌گیرد بنابراین نخستین جایی که می‌تواند یک کودک را کتابخوان کند، خانواده و مکانی است که در آن رشد کرده است.
به گفته مریم زندی، اگر کودک در دست خانواده خود کتاب ببیند با کتاب انس می‌گیرد در حالی که اگر در خانه‌ای کتابخانه و کتاب نباشد و کودک در دست پدر و مادرش کتاب نبیند، به کتاب علاقمند نخواهد شد.
وی ادامه داد: نقش خانواده در کتابخوان کردن کودک به شدت قوی است، حتی ممکن است کودکی پدر و مادر کتابخوان نداشته باشد اما خواهر و برادر کتابخوان داشته باشد.
این نویسنده کتاب کودک و نوجوان تصریح کرد: بیشتر عادت‌های کودکان در خانواده شکل می‌گیرد؛ ما در خانواده به فکر غذای جسم کودک هستیم، اینکه چه نوع غذایی و در چه زمانی بخورند اما به فکر غذای روح کودک نیستیم. روح کودک با بازی‌های فکری، خلاقانه و کتاب غنی شده و پرورش می‌یابد، اگر هر پدر و مادری به فکر روح، پرورش خلاقیت، ذهن، احساسات و تخیل کودک باشد او را با کتاب آشنا می‌کند بنابراین نخستین و اصلی‌ترین جایی که می‌تواند کودک را با کتاب آشنا کند، خانواده است.
وی به نقش مدرسه در روند کتابخوان کردن کودکان و نوجوانان اشاره و مطرح کرد: اگر مدرسه برنامه‌ای برای کتابخوانی دانش‌آموز و کلاس و مدرسه کتابخانه داشته باشد و معلمان را موظف کند در ساعت‌هایی از کلاس برای دانش‌آموزان کتاب بخوانند، دانش‌آموزان عضو کتابخانه شده و کتاب به امانت بگیرند، از کتاب‌ها خلاصه‌گویی کنند و برنامه‌ای برای کتابخوان شدن دانش‌آموزان داشته باشند، نقش مدرسه در این زمینه پررنگ خواهد شد.
قصه‌گویی کودک را به مطالعه علاقمند می‌کند
وی با تأکید بر اهمیت قصه و قصه‌گویی برای علاقمند کردن دانش‌آموزان به کتاب گفت: اگر کسی در خانواده یا مدرسه قصه را برای کودک پررنگ جلوه دهد و آنها را به قصه‌گویی و قصه شنیدن علاقمند کند، باعث علاقمندی کودک به کتاب و کتابخوانی می‌شود.
به گفته این شاعر کودک و نوجوان، کودک باید کتاب بخواند تا بتواند قصه‌ای را برای دوستانش تعریف کند یا خانواده باید از روی کتاب برای کودک قصه بگوید. اگر خانواده همانطور که برای فرزندش اسباب‌بازی می‌خرد، کتاب هم بخرد و کتاب را بخشی از هزینه‌های زندگی بداند، کودک به کتاب علاقمند خواهد شد.
وی با تأکید بر اینکه قصه، قصه‌گویی و بارور کردن تخیل کودک نقش مهمی در کتابخوان کردن کودکان دارد، بیان کرد: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان نقش مهمی در کتابخوان کردن کودکان دارد، اگر این نهاد که مخاطب آن کودکان و نوجوانان هستند، در جامعه جدی گرفته شود و اهمیت بیشتری به آن دهند، می‌تواند کودکان را جذب کرده و به کمک مربیان آموزش دیده و برگزاری کلاس‌های آموزشی، کتاب و کتابخوانی را رواج دهد.
کتابخوانی را از همان روزهای ابتدایی تولد شروع کنیم
زندی اظهار کرد: با حمایت‌های دولت می‌توان قیمت کتاب‌ها را پایین‌تر آورد و کتاب‌های خوب و ارزشمند در اختیار کودکان قرار داد.
وی با بیان اینکه کتابخوانی را باید از همان روزهای ابتدایی تولد و از نوزادی برای کودک خود آغاز کنیم، خاطرنشان کرد: به همان اندازه که عروسک و اسباب‌بازی برای کودک مهم است، کتاب هم باید مهم باشد و دور و اطرافش کتاب ببیند و کتاب جزئی از اسباب‌بازی‌ها و وسایل اطرافش خواهد شد تا سبب دوستی کودک با کتاب شود.
در حوزه کتاب کودک و نوجوان تألیف باید سبک باشد
یک مؤلف کتاب‌های کودک و نوجوان نیز با تأکید بر اینکه در حوزه کتاب کودک و نوجوان تألیف باید سبک باشد، گفت: در حوزه کتاب کودک و نوجوان، واژگان باید از نظر حجم، معنا و مفهوم قابل فهم و درک باشد.
حمید هنرجو که تاکنون بیش از ۹۰ عنوان کتاب در حوزه‌های شعر، داستان، ادبیات کودک و نوجوان، پژوهش‌های اجتماعی و ادبی منتشر کرده است، در گفت‌وگو با ایسنا، اظهار کرد: در مدارس و دانشگاه‌های ما جای برنامه‌های کاربردی و متنوع در حوزه کتاب و مطالعه خالیست.
وی ادامه داد: زمانی که در جامعه‌ای فرهنگ و تفکر حاشیه‌نشین شود، طبیعی است که سطحی‌نگری فرصت جولان پیدا می‌کند و تهاجم فرهنگی با کمترین هزینه و مانع، دامن‌گیر جامعه می‌شود.
هنرجو با بیان اینکه در این میان کتاب رسانه هزاره‌های گذشته است، افزود: جذابیت عامل مهمی است و باید مؤلفه‌های شناخته‌شده را در قالب مناسب به نوجوان امروزی ارائه دهیم.
اگر تولید محتوای مناسب داشته باشیم، کتاب کودک و نوجوان را حفظ می‌کنیم
این نویسنده یکی از مشکلات و کاستی‌های جامعه را گریز از کتاب و پایین بودن سطح فرهنگ مطالعه خواند و تأکید کرد: این نقیصه، ریشه‌ها و علت‌های مختلفی می‌تواند داشته باشد که شاید در رأس آنها «عدم احساس ضرورت» است و تا وقتی انسان در وضعیت نیاز قرار نگیرد، در پی رفع آن نمی‌افتد.
وی با بیان اینکه همه دستگاه‌ها و مراکز مرتبط با فرهنگ، باید فعال و پاسخگو باشند و برای از حاشیه بیرون آوردن کتاب و مطالعه، فکری جدی کنند، گفت: برای جذب کودکان به مطالعه می‌توانیم با تولید محتوای مناسب به ریشه‌ها و اصالت خودمان پافشاری کنیم؛ یعنی اگر ما تلاش کنیم تولید محتوای مناسبی داشته باشیم، لااقل می‌توانیم کتاب کودک و نوجوان را حفظ کنیم چرا که اگر ما یک لحظه غفلت کنیم، کتاب کودک و نوجوان هم از عرصه خارج می‌شود.
هنرجو دانش‌آموزان امروزی را ساده‌پسند، سطحی و پخته‌خوار توصیف کرد و افزود: قبلاً بچه‌ها برای پیدا کردن معنی یک کلمه، از پدر و مادر و معلم‌شان سوال می‌کردند یا به کتابخانه مدرسه یا مسجد مراجعه می‌کردند اما امروزه خیلی راحت و با یک جست‌وجوی ساده در اینترنت، به معنی کلمات دست پیدا می‌کنند.
به گفته این نویسنده، این موضوع از لحاظ اینکه دسترسی آسان شده، خوب است اما این راحت به دست‌آمدن می‌تواند مقداری هم مضر باشد چرا که روحیه پژوهش، جست‌وجو و زحمتی که مخاطب برای به دست‌آمدن پاسخ می‌کشد، از بین رفته است.
هنرجو تأکید کرد: اگر کودکی به این شکل مطالعه داشته باشد، در آینده نمی‌توانیم از او انتظار داشته باشیم در جایی از کشور که نیازمند خدمت‌رسانی است، درست عمل کند چرا که مراتب تحصیلی را راحت طی کرده و حتی نمی‌دانیم که سواد کافی دارد یا نه!
وی خاطرنشان کرد: البته بعد از مدتی کودکان و نوجوانان می‌فهمند که این هم دورانی بود و به هر حال فضای مجازی نمی‌تواند همه اندیشه آنها را پُر کند و تنها پنج درصد ذهنیتی که آنها به مطالعه و پژوهش دارند را جبران می‌کند، آن هم گاهی با جهت‌دهی‌های غیراخلاقی، سیاسی و حتی ضداجتماعی اما کتاب‌های کودک و نوجوان نقش سازنده داشتند و دارند و هیچ‌گاه ضدفرهنگ نبوده‌اند./ایسنا ، همدان
