کتابخانه ملی ایران

تـاریخچـه تشكیـل مجمـوعـه كتابخانه بـه آغـاز دهـه 1240 ش. باز می‌گردد.در 1268 ق./1231ش.، مدرسه دارالفنون در تهـران كار خود را آغاز كرد و 12 سال بعد ( 1280ق./1243ش.) كتابخانه كوچكی در آن مدرسه تأسیس شد و تقدیر چنین بود كه این مجموعه كوچك در مدرسه ای كه به سبك اروپایی ساخته شده بود، هسته اولیه مجموعه كتابخانه ملّی ایـران شـود كـه 73 سـال بعـد، در سوم شهریور 1316ش. رسماً در تهران، گشایش یافت و یكی از مظاهر تجدد در این كشور به شمار می رفت.
در عهد مظفرالدین شاه كه آشنایی ایرانیان با تمدن غرب بیشتر شد، در 1315ق./ 1276ش.، به منظور اشاعه فرهنگ و تأسیس مـدارس جـدیـد، انجمـن معـارف تهران تشكیل شد. انجمن یك سال بعد، در 17 جمادی الثانی 1316/1277 ش. ‌«كتابخانه ملی معارف» را با مجموعه ای كه با كوشش فراوان گردآوری كرده بود، در جنب مدرسه دارالفنون، در محل انجمن، تأسیس نمود.
نكته مهم اینكه واژه «ملّی» كه در نـام ایـن كتابخانه بـه كـار رفتـه، بـه هیچ وجه به معنای «ملیتی» و «ملی گرایانه» نبـود، بلكـه بیـانگـر آن بـود كـه این كتابخانه هیچ گونه وابستگی به دولت ندارد و مؤسسه ای است غیرانتفاعی و مردمی. از این رو، بی جا نیست اگر آن را نخستیـن كتابخانه عمـومی ایران بدانیم كه در تهران تأسیس شد؛ کما اینكه تا چند دهه بعد كتابخانه ملی تبریز، كتابخانه ملی فارس، كتابخانه ملی كرمان، و كتابخانه ملی رشت نیز، كه جملگی كتابخانه عمومی بودند، در ایران تأسیس شدند. والا در هركشوری فقط یك كتابخانه ملّی می تواند وجود داشته باشد. از این رو، صحیح نیست «كتابخانه ملی معارف» را سلف كتابخانه ملـی ایـران بدانیم.
در 1324ق./1284ش.، در زمان وزارت علاء الملك، كتابخانه ملی معارف به مدرسه دارالفنون منتقل و با كتابخانه آن مدرسه ادغـام شد. در 1338ق./1298ش.، در زمـان وزارت معارف حكیم الملك، نـام «كتـابخـانـه معـارف» را بـر ایـن كتابخانه نهادند و بالاخره در 1353ق./1313ش.، در دوره وزارت معـارف علی اصغر حكمت، بـه نـام «كتابخانه عمومی معارف» خـوانـده شـد.
بنـا بـر نـظامنـامـه كتابخانه عمومی معـارف (مصوب 9 دی 1313 ش.) كتابخانه «از دوایر اداره انطباعات بـوده» و حدود 5000 جلد كتاب و به طور متوسط 31 نفر مراجعه كننده در هر روز داشته است.
بـخش «وظایف» نیـز فقـط بـه شـرح وظایف كاركنان كتابخانه اختصـاص دارد و هیـچ اشاره ای به وظایف كتابخانه نمی كنند.

اما در نظامنامه اداره انطباعات (سازمان مادر كتابخانه معارف) در بخش دایره كتابخانه ملّی، وظایف كتابخانه عبارت بودند از:

الف) تنظیم و مواظبت كتب موجود در كتابخانه و تدوین و طبع فهرست های لازم برای كتب.

ب ) جمع آوری كتب منطبعه و جراید و مجلات داخله و خارجه كه به كتابخانه می رسد.

ج ) انتخاب و تعیین كتب خطی و چاپی كه همه ساله باید برای تكمیل كتابخانه خریداری شود.

اینهـا بیشتـر وظایف كلی یك كتابخانه عمومی است.

ریاست كتابخانه معارف در این زمان بر عهده جهانگیر شمس آوری بـوده كـه بـه تازگی از آمریكا به ایران برگشته و با كتابخانه های جدید آشنا بود.
رویداد مهم دیگر در 1313ش.، برگزاری كنگره و جشن هزاره فردوسی در تهران بود؛ شاید برای نخستین بار بود كه گروه چشمگیری از ایران شناسان و خاورشناسان سراسر جهـان در ایران گرد می آمدند.
در مدرسه دارالفنون تالاری به نام فردوسی نام گذاری شد و آثار خـاورشنـاسـان و ایـران شنـاسـان میهمـان و كتـاب هـایـی كـه به كنگره اهدا كرده بودند، در آنجا گردآوری شد. پس از برگزاری كنگره، این كتاب ها نیز به مجموعه كتابخانه عمومی معارف اضافه شد./ کتابخانه ملی

گردآوری منابع : م. نیکپور